Swojskość

Swojskość wiąże się ze spotkaniem z czymś znajomym, ale także oswojonym. Co więcej jednak, oznacza poczucie przynależności. Kiedy czuję się swojsko, to czuję się przynależny do tego, co wydaje mi się swojskie, a to coś jest także przynależne mnie. Mogę wymienić miejsca, z którymi jakoś oswoiliśmy się nawzajem, dla mnie mogą to być np. Belgrad czy Skopje. Lubię tam przebywać, mam w tych miastach swoje ulubione uliczki, zakątki i knajpki. Niemniej nie oznacza to, że czuję się tam równie swojsko, jak na przykład w New Reno albo we Lwowie, choć we Lwowie byłem znacznie mniej razy niż w Belgradzie czy New Reno, i zdecydowanie jest to miasto mniej dla mnie od tamtych oswojone.

Jeśli wydaje wam się, że taki wstęp sugeruje, że poniższy tekst może mieć mało wspólnego z grami, a nawet szerzej, z popkulturą, macie trochę racji, ale nie do końca. Bo chęć napisania go naszła mnie, gdy dopiero co wziąłem udział w jednej z dyskusji na temat Wiedźmina. Tak, wiem, to ocean zderzeń, w których nikt niczego nigdy nikomu nie udowodni. Ale mimo wszystko warto czasem porozmawiać; już Bułhakow napisał, dawno temu, że ci którzy rozmawiają, może dojdą do czegoś. Niechby nawet do pomysłu na nowy tekst do Gikza.

Swojskość wydaje mi się ważna, tak dla każdego z nas z osobna, jak i dla popkultury, w tym dla gier. Przy czym problem z tym pojęciem jest taki, że dotyka ono przekonań i odczuć szalenie indywidulanych. We wspomnianym Lwowie byłem tylko raz, a jednak z miejsca, od pierwszej niemalże chwili, poczułem się w nim swojsko. Może to być skutek rodzinnej mitologii, wszak dziadek ze Lwowa pochodził i zdarzało się, że byłem świadkiem jego westchnień do tego, z racji politycznych niedostępnego dlań miasta. Mógł to być także efekt tego, że Kraków, z którego pochodzę i w którym mieszkam, budowali w znacznej mierze ci sami architekci co i Lwów. Dlatego kiedy krakowianin wędruje lwowskimi uliczkami, choćby nawet pierwszy raz, miewa poczucie, że wie, co zobaczy za rogiem czy zakrętem. I, co zabawne, nierzadko ma racje. Odruchowo chciałem więc napisać, że każdy krakus we Lwowie czuje się swojsko (być może działa to też w drugą stronę), ale zawahałem się, bo przypomniałem sobie, jak wiele lat temu wybrałem się do Rumunii z kumpelą, najtańszą wówczas drogą, a zatem przez miasto Czerniowce – także galicyjskie i także, w związku z tym oswojone dla mnie i też niemalże swojskie. Przechodziłem więc przez Czerniowce jakbym był u siebie dość długą drogą od dworca kolejowego do autobusowego. Być może mojej swobodzie sprzyjał fakt, że była to już moja trzecia albo czwarta wizyta w tym mieście i trochę je poznałem. Z zaskoczeniem przyjąłem odkrycie, że tak jak ja czuję się tam niemal swojsko, tak towarzysząca mi dziewczyna, także krakowianka, która w moim przekonaniu powinna łatwo odnajdywać się w galicyjskich klimatach, czuła się tam obco. Szybko wyjaśniliśmy sobie, dlaczego; wszystkie napisy w Czerniowcach: na sklepach, urzędach a nawet na murach, były napisane cyrylicą. Alfabetem obcym dla każdego, kto nie był zmuszany w szkole do uczenia się rosyjskiego. A kumpela należała już do pokolenia, dla którego nie był to obowiązek. W Czerniowcach czuła się więc równie swobodnie jak na Marsie. Zatem architektura i pewna wspólnota historyczna to nie wszystko, gdy wgryza się w nie trochę obca kultura. I to samo miasto może być bliższe dla mnie niż dla młodszej dziewczyny tylko dlatego, że moje biograficzne doświadczenie jest odmienne. Oznacza to, że swojskość staje się w takiej sytuacji duża bardziej osobista.

Jeśli uważacie, że nie tyczy się to gier, przypomnijcie sobie wielką wojnę towarzyszącą Falloutowi 3. Kiedy nam, starym, nazywanym wówczas przez entuzjastów wprowadzania 3D „betonem”, odebrano swojskość rzutu izometrycznego, który stanowił jeden z czynników konstytuująch Fallouty. By sięgnąć bliżej współczesności, podobne dyskusje toczą się obecnie na temat Baldur’s Gate 3 (klątwa twójek?). Część graczy twierdzi, że to wcale nie Baldur, ale nowe Divinity, bo gra przypomina właśnie gry z serii Divinity bardziej niż stare Baldury. Dyskusje są podobne jak w przypadku Fallouta 3, choć chyba mniej gwałtowne. Istotne, że część graczy czuje się w BG3 nieswojo. Nie ma poczucia powrotu do „domu”.

Wstęp do Wynalezienia Europy Wschodniej Larry Wolffa zaczyna się tak: „Przynależność do Wschodu lub Zachodu to nie kwestia geografii i granic. To przede wszystkim problem przynależności do kręgu kulturowego, strefy ekonomicznej i systemu politycznego – to kwestia światopoglądu, ale i wspólnoty doświadczeń”. Bardziej literacko, ale podobnie w brzmieniu pisze Orhan Pamuk: „Od wczesnego dzieciństwa wierzyłem, że gdzieś w Stambule, w mieszkaniu dokładnie takim samym jak nasze, mieszka drugi Orhan, który jest podobny do mnie jak dwie krople wody.” To zdanie otwiera podróż Pamuka przez jego swojskość Stambułu w książce: Stambuł. Wspomnienia i miasto. Byliście tam kiedyś? Pojedźcie, jeśli jeszcze tego nie zrobiliście. Trudno nie zachłysnąć się Stambułem, a jeśli lubicie historię i naczytaliście się o Bizancjum, czekać was może przedziwna chwila, gdy przestąpicie próg Hagia Sophia i, być może, spadnie na was odrobina swojskości. Może, a nie musi. Ja wypaliłem sobie w mózgu pewną bliskość kulturową z Bizancjum, po którego śladach wędrowałem tak książkami, jak i samochodami i pociągami, odnajdując jego cienie na Bałkanach. Zatem swojskość możemy też dla siebie budować sami, w pewnym stopniu świadomie.

Ta swojskość jest ważna w popkulturze i jej marketingu. Najlepszym tego przykładem wydaje mi się nieszczęsny Wiedźmin, dla którego poczucie swojskości bywa równocześnie najlepszym, co mu się mogło sprzedażowo przydarzyć, jak i ciężarem. Andrzej Sapkowski jest, w moim przekonaniu, znakomitym pisarzem, który w dodatku miał szczęście trafić na właściwy czas i miejsce. Niemniej nie jestem przekonany, że w Rosji cieszyłby się takim kultem, jakim się cieszy (odwiedźcie kiedyś jakąś rosyjską księgarnię, zrozumiecie, że to naprawdę kult, ten facet ma tam dla siebie nie półki, ale całe regały z wieloma wydaniami cyklu wiedźmińskiego. Przy czym nie są to wydania jak u nas – z różnymi okładkami. Tam znajdziecie wydania zwyczajne, wypasione, zebrany cykl w jednym tomie i eksluzywnie wydany cykl w jednym czy dwu tomach i jeszcze bardziej eksluzywny…), gdyby tak rosyjscy, jak i polscy (i czescy itd.) czytelnicy nie poczuli się w świecie Wiedźmina, jak u siebie. Pewna przaśność, pewne elementy nie tyle krajobrazu, co zachowań i charakterów postaci, sprawiły, że wielu słowiańskich, czy też środkowoeuropejskich czytelników poczuło się tam swojsko. A było to cholernie istotne w czasach, gdy prawie nie było w fantastyce i szerzej, w popkulturze, literatury, w której mogli się tak poczuć. Owszem, funckojnowała pewna ponura, paskudna swojskość w powieściach należących do tzw. polskiej szkoły fantastyki socjologicznej. Ale jeśli chcieliśmy się poczuć fajnie i swojsko, musieliśmy uciekać do Kajka i Kokosza oraz Tytusa, Romka i A’tomka. Sapkowski wskoczył w sam środek tej smutnej popkultury i ze słowiańską rubasznością podbił ją w mgnieniu oka. Doskonale wychwycili to twórcy gry, którzy ową swojską rubaszność a także słowiańskość jeszcze podkreślili. Wiedzieli na czym grać – gra kupiła tak samo potrzebujących poczucia swojskości graczy, jak wcześniej opowiadania i powieści podbiły czytelników. Z kolei na zachodzie gracze zachwycili się światem innym niż wszystkie, dla nich egzotycznym.

A tak, bo lokalność, która dla nas jest swojska, da się dobrze sprzedać. Naturalnie, najlepiej udaje się to imperiom, bo one są skuteczne także w ofensywach kulturowych. Dlatego nas tak skutecznie podbijają westerny, a zachód romantyzm a czasem nihilizm rosyjskich zim ociekających alkoholem i złotem. Obecnie swoje swojskości skutecznie eksportują Chińczycy, niezłe są w tym także Indie. Ale mówimy w tym przypadku o potęgach, jeśli nie gospodarczych i militarnych, to posiadających przynajmniej jedno z tych narzędzi. To, że Polsce, posiadającej umiarkowany arsenał wpływów udało się wystrzelić z Wiedźminem, powinniśmy zaliczać do kategorii cudów. Ale ponosimy koszty owego cudu. A jednym z nich jest netflixowski Wiedźmin, realizowany przez ludzi, którzy wyrośli w zupełnie innych swojskościach. I – pomijając kwestię jakości scenariusza – dlatego tyle jest z tym serialem kłopotów. I nie chodzi tylko o kwestie polityczne i czysto sprzedażowe. Pamiętacie, co napisałem o tym, że swojskość jest kategorią bardzo osobistą? Wszystko, co osobiste, jest także bardziej podatne na wzburzenie emocjonalne. Dlatego, kiedy ktoś majstruje przy naszej swojskości, łatwiej reagujemy wkurzeniem niż chłodną analizą. A warto wspomnieć, że szerzej, w świecie baniek i narastającej plemienności, łatwo budować nam swojskości na różnych polach. I nic dziwnego, że, gdyby wierzyć mediom społecznościowym, wszyscy chodzimy permanentnie poirytowani i reagujemy coraz częściej przede wszystkim nerwowo.

Przy czym w grach Wiedźmin to nie jedyny przykład. Pamiętacie chwilę, kiedy po raz pierwszy odpaliliście Stalkera i wyszliście ze zrujnowanej wioski na ulicę? Pamiętacie uczucie, jakie towarzyszyło wam na widok niespodziewanie swojskich krajobrazów albo tę chwilę, gdy mijaliście wiejski przystanek autobusowy, niemal nie różniący się od przystanków w Polsce? Stalker to kolejna znakomita gra, ale nie wiem, czy wracałbym do niej przez całe lata, gdyby nie to, że okolice Czarnobyla dziwnie przypominały mi okolice Giedlarowej, wsi leżącej pod Leżajskiem, gdzie spędziłem wiele dziecięcych wakacji. Od razu wyjaśniam – nie, nie było tam mutantów, ale w dziecięcej wyobraźni potwory już się trafiały. Być może powodzenie serii Metro – tak w literaturze, jak i w grach – również ma coś wspólnego z pewnym poczuciem wspólnoty. Możemy się bronić przed powinowactwem z Rosjanami, ale ono istnieje – tak poprzez słowiańskie korzenie, jak i w wyniku trwającej mniej więcej dwieście lat ofensywy kulturowej Rosji na ziemie polskie.

Dawno, dawno temu, w 2017 roku, przeprowadziłem w Smokopolitan (nr 8, kwiecień) rozmowę z Martą Krajewską (autorką słowiańskiego cyklu fantasy, wychodzącego jednak od folkloru a nie sztucznych mitologii), Radkiem Rakiem (nikista, choć wówczas jeszcze nie; mam ciut małostkowej satysfakcji, że wywróżyłem mu wtedy, iż krytycy będą starali się go zapisywać w tabelce: „realizm magiczny”) i Piotrem Górskim (publicysta, krytyk popkulturowy, choć do nie zamyka ani jego zainteresowań ani możliwości). Rozmowę obarczyliśmy tytułem: Prowincja rządzi i chadza na pole (rozmawiali sami Małopolanie), a Radek Rak powiedział w niej tak:

“Mógłbyś nawet napisać (o mnie – uzupełnienie moje, bo Radek odpowiadał na moje próby określenia go jako pisarza) „autor fantastyki prowincjonalny” i dla mnie osobiście byłoby jeszcze fajniej. Lubię opowiadać sobie historie o miejscach, gdzie mieszkam, mitologizować je. (…) Gdy mówię „prowincja”, myślę „dom”. W słowie „dom” zawiera się wszystko, co jest najważniejsze.”

Rozmawialiśmy wprawdzie o prowincji, ale nie dało się przy tym, choćby nie wprost, nie zahaczyć o swojskość. A nie ma chyba nic bardziej swojskiego niż dom. Dlatego przytoczyłem słowa Radka. Ale znów wrócę na chwilę na ścieżkę ryzyka, jaka się z tym wiąże. Jeśli w jakimś świecie, niechby wymyślonym, czujemy się jak w domu, to możemy poczuć się bardzo nieukontentowani tym, co z tym domem będą wyrabiać nam obcy. Dlatego z jednej strony czujemy nieco satysfakcji, gdy niespodziewanie w jakimś filmie, powieści czy grze, pojawia się coś „polskiego” (to uczucie znajome dla reprezentantów wszystkich narodów, których siła ekspansji kulturowej jest niska, nie jesteśmy pod tym względem wyjątkowi) a równocześnie czujemy nieco dyskomfortu widząc jak się ta nasza swojskość tam pojawia. Bo często jest karykaturalna, często daleka od tego, co sami o sobie myślimy. A to dlatego, że nasza swojskość jest dla twórców z zewnątrz obca i muszą ją sobie oswajać po swojemu. Oczywiście, zazwyczaj błądzą, z czego powinniśmy sobie zdawać od czasów, gdy Said napisał Orientalizm, w którym pokazał w jak zafałszowany poznawczo sposób zachód opisuje wszystko, co zachodem nie jest (Wynalezienie Europy Wschodniej częściowo opowiada podobną historię). Po lekturze Saida łatwiej nam zrozumieć czemu netflixowski Wiedźmin wygląda, jak wygląda. Właściwie powinniśmy być wdzięczni, że showrunnerka nawet nie próbuje opowiadać nam słowiańskiej, czy choćby słowiańskawej historii. To dopiero byłoby straszne. Lauren Hissrich siedzi w głębi własnych swojskości i z tej perspektywy buduje świat, w którym pewnie lepiej czują się Amerykanie, niż my.

Co nie znaczy, że my nie potrafimy się odnajdywać w amerykańskich swojskościach, że nie potrafimy wdrukować ich sobie w mózgi. Pamiętacie, jak pisałem o Hagia Sophia? O tym, jak oniemiałem nie tylko oszołomiony wspaniałością tej świątyni, ale także dlatego, że wewnątrz niej znalazłem się niespodziewanie w mikroświecie, który w jakiś sposób także był mój? Sam sobie wybudowałem tę swojskość, podobnie jak wybudowałem sobie swojskość Fallouta, w którego dwie pierwsze części zagrywam się do dziś, zaglądając we wszystkie zakątki, rozmawiając dziesiątki razy z mieszkańcami tamtego świata, czytając o Falloucie i ciesząc się nim. Zbudowałem sobie w nim swoją własną, osobistą swojskość, choć dotyczy ona świata ograniczonego (mimo wszystko) i wymyślonego; stworzonego przez ludzi pochodzących z nie do końca obcego, ale też niekoniecznie swojskiego kręgu kulturowego. Bo można i tak.

Tak w życiu, jak i w popkulturze (a pamiętajmy, że popkultura jest jednym z najistotniejszych języków dzisiejszego świata), swojskość jest ważna. Pozwala budować poczucie wspólnoty i przynależności. Poprzez nie może zbudować gigantyczny marketing, jakim ostatecznie stał się marketing Gwiezdnych Wojen. Kiedyś był oparty o nowość, o coś egzotycznego. Dziś jest zupełnie inaczej. Nieprzypadkiem Mandalorian i Księga Boby Fetta budowane są przede wszystkim w oparciu o elementy, jakie fani znają od dekad, od swojego dzieciństwa. Twórcy i sprzedawcy ich twórczości, odwołują się do zakorzenionej w nas swojskości tego świata i wygrywają na tym. Być może twórcy serialowego Wiedźmina w podobny sposób wygrywają to, co nas irytuje, na większych niż nasz rynkach, tego nie wiem. Wiem natomiast, że możemy z premedytacją naszą i cudze swojskości rozgrywać. Ale cieszę się, że nie są one wyłącznie marketingiem. A że są ważne, pokazuje, jak bardzo ich pragniemy i potrzebujemy. I jak chętnie sięgamy po cudze swojskości – sukcesy Pamuka, Raka, całej armii reporterów opowiadających nam o własnych swojskościach – nie są przypadkiem. Bo kiedy zanurzamy się w opowieści o cudzej, choćby najbardziej egzotycznej swojskości, możemy w owej opowieści dostrzec coś znajomego i równie cennego.